Cando a Real Academia Galega anunciou que as homenaxeadas o vindeiro 17 de maio serían as cantareiras galegas, personificadas en Rosa e Adolfina Casás, Eva Castiñeira e tres das cinco pandereteiras de Mens (Prudencia, Asunción, Manuela e Teresa) sucedeuse unha verdadeira celebración.
Non en van, a calquera que viva ou beba da música tradicional non lle resulta estraña a importancia que todas e cada unha destas mulleres cantareiras teñen para o mundo da música. Elas, dende a intimidade das súas casas son as portadoras e transmisoras dunha rica cultura popular; conservándoa, replicándoa e manténdoa viva ata a actualidade. Foi a través do seu relato e da súa memoria, que se mantivo vivo un patrimonio que podería ter sido fácilmente esquecido a pesar da súa riqueza.
Sen elas perderíamos sen posibilidade de reparación algo tan grande, impresionante e máxico que estudosos da música e da antropoloxía de todo o mundo viñeron e veñen documentar a Galiza cando mesmo nós, por autoodio ou asentamento, considerabamos fútil, de pouco valor. Grazas a elas, a día de hoxe, a nosa tradición estase a recuperar e vive con nós, transformándose e modernizándose.
É importantísimo que todas estas mulleres teñan o recoñecemento que merecen e isto é, básicamente, por dous motivos:
- O primeiro porque se recoñece non só a súa calidade de recipientes ou contedoras da tradición, eses obxectos pasivos aos que uns cantos “descubriron” para exprimir todo o seu coñecemento e apropiarse dese descubrimento senón que tamén se mostra como elas eran obxecto activo, compositoras e raíñas da improvisación, convertindo en lírica aquelo que lles sucedía, que sentían ou que imaxinaban; contando historias a través do canto, falando da emigración, do amor, dos traballos, das penurias, do que acontecía no lugar no que vivían ou de como era ese lugar. Por falar incluso falababan de relixión, como se recolle nos cantos de nadal. Elas si escribían, pode que non o fixeran en papel, pero gardábano na mente e transmitíano de xeración en xeración mediante as xotas, as muiñeiras, os romances, os cantos de traballo, os maneos, os arrolos, as ribeiranas e un longo etc.
- O segundo motivo, fiado con isto e en absoluto menos importante senón tanto ou máis, é polo feito de que son mulleres. Na tradición galega hai unha peculiaridade, recollida xa por Frei Martín Sarmiento no século XVIII, e é que foi o traballo das mulleres compoñer esta música e esta “poesía”. A segunda parte, a da transmisión, era recorrente a nível europeo pero o que sorprendeu a Sarmiento foi que estas mulleres, con pouco ou nulo coñecemento musical, eran as que compoñían as coplas e as toadas que con elas tiñan que cantarse. Se menciono isto non é por casualidade e é que como mulleres coñecemos ben a invisibilización á que estamos sometidas na sociedade. A nosa vida esvaécese porque non hai interese en rexistrala, en estudala ou en conservala. As mulleres somos anónimas como consecuencia da nosa posición no sistema patriarcal e polo tanto a nosa vida, os nosos sentires e os nosos costumes desaparecen cando desaparecemos nós. Por isto é tan importante que se nos recoñeza e se nos poña en valor, que se nos habiliten espazos e se nos inclúa nos discursos, que se nos iguale e se nos recoñeza e non ser relegadas a esa figura sumisa e pobre que está sempre en segunda, terceira ou cuarta fila coidando a quen, por nacemento, recibe o posto de privilexio.
Grazas ás cantigas e coplas que estas mulleres nos legaron transmitiusenos non so un coñecemento musical se non a historia das mulleres do noso país.
Elas cantáronlle ao amor: o amor pola parella, si, pero tamén o amor polas camaradas, as compañeiras, as amigas fieis acompañantes e coidadoras na vida e o amor pola terra, o lugar no que medraron, no que viviron e no que floreceu a historia da súa vida.
Decían as pandereteiras de Mens:
Viva Mens e viva Asalo
terra donde m’eu criei
Eu tamén digo que viva
onde eu amores tomei
E facían así referencia ao amor pola terra, o lugar no que medraches, no que vives, no que floreceu ou florece a historia da túa vida. Nós podemos recoller ese sentimento e traelo ata o día de hoxe. Podíamos recoller tamén, e hainas en abundancia, coplas sobre o amor polas camaradas, polas compañeiras e as amigas, un dos máis invisibles pero dos máis necesarios. Elas, coidadoras e acompañantes, eran unha parte imprescindible dos relatos da tradición como o son, a día de hoxe, das propias historias das que hoxe cantamos ou de calquera muller deste mundo.
É importante entender isto, porque como feministas sabemos que as mulleres nos vemos sometidas ao prexudicial e tóxico relato do amor romántico e queremos celebrar e lembar que existen e sempre existiron moitos tipos de amor. O amor non pode encadearnos senón que ten que coidarnos, liberarnos e facernos felices e, aínda que infelizmente podemos encontrar na música tradicional moitos relatos abusivos e tóxicos como resultado da súa representación da sociedade, hainos tamén de amor: amor propio, amor polas nais, polas compañeiras e polos fillos, amor pola vila, a terra ou a natureza e amor san á parella.
Repasando o repertorio recollido por Dorothé Schubart ás pandereteiras de Mens e a Adolfina e Rosa Casás reparei en que había unha especie de dualidade e que as recollas expresaban ou agrupaban o que para min son dous tipos de sentimentos:
Por unha banda temos as coplas máis amargas, crudas e tristes. Coplas que falan da emigración, da perda, do desengano…
Indo pra Montevideu-e
hei de chorar a mais ben-e
polas miñas compañeiras
miro pra atrás e non ven-e
****
Eu caseime por un ano
por saber que vida era,
o ano vaise acabando
solteiriña quen me dera
****
Moito miras para min-e
seica me queres comer-e
non son broa nin molete
nin viño para beber-e
Eu, que tiña que escoller porque é inviable abarcalo todo, decántome por unha copla que fai referencia á emigración e dúas que, dende puntos de vista diferentes, relatan as penurias polas que pasaban as mulleres polo feito de ser mulleres e é aquí onde conectamos dous relatos:
Por unha banda, o das mulleres casadas que tiñan que alonxarse de todo o coñecido, a súa vida, familia e amizades, o lugar onde naceran e medraran para trasladarse á casa do home, exercer de coidadora e criada, moitas veces abusadas ou menosprezadas, sendo valoradas unicamente pola súa condición reprodutiva e pola súa capacidade de traballo, chegando en moitos casos a perder a identidade. As vodas podían ser ou non un acontecemento feliz pero a vida de casada convertíase, en moitos casos, en fonte de tristura.
E na seguinte copla o da muller como obxecto de desexo dos homes. Simples corpos aos que mirar con perversión e avaricia, sempre procurando non destacar, non facerse notar por quen non querían ser notadas, protexerse das consecuencias de ser bonitas, de gustar. Sempre, ata hoxe, xulgadas por algo que non é culpa nin decisión das mozas, xulgadas polo efecto que a nosa presencia causa sobre aqueles que se sinten con dereito a reclamarnos para o seu uso e desfrute.
Porén, non quero facer apoloxía da victimización porque estas mulleres, a pesar do mundo que as rodeaba, eran capaces de empoderarse e impoñerse. Non son vítimas e non debemos consideralas como tal, senón analizar o seu contexto, entendelo e ser conscientes de que non son un obxecto de coleccionista senón unha realidade doutro momento histórico. É neste sentido no que atopamos abondas coplas que falan das alegrías e a beleza da vida, que falan de empoderarse, de comadrear e divertirse e de non facer caso a aquelas burlas que o mundo nos impón. Na nosa vida, hoxe, no século XXI e moitos anos despois de que as mulleres de Galiza cantaran unha copla, colleran unha pandeireta ou tocaran o pandeiro por primeira vez, tamén temos penurias e alegrías e é así como temos que entender a súa vida e o seu tempo. Coplas fortes, empoderantes, divertidas e bonitas. Coplas da vida.
Axúdame compañeira,
axúdame camarada
axúdame compañeira
a facer a foliada.
****
O que fale mal de min-e
ou das miñas compañeiras
heille de corta-la lingua
coa punta dunha tixeira
****
Séntate aquí, xa me sento,
deitate aquí, xa me deito.
Onde levamos a sona
levaremos o porveito.
****
Se mañán alguén pregunta
quen foron as da parranda
foron as mozas da vila
porque nelas ninguén manda.
Como galegas que somos celebremos e extendamos tamén o seu outro legado, o que é a chave de todo isto, o que vertebrou a composición das coplas, a socialización destas mulleres, a súa forza e rebeldía e o que lles abriu a porta ao mundo. O máis fundamental, a súa cultura e ferramenta máis valiosa e, por tanto, tamén a nosa: a lingua galega. A nosa lingua.
